Bartolanus (Bartholanus) Stanisław (młodszy) (1571–1618), żołnierz-poeta, rodem z Sandomierza, ur. 28 IV, syn Stanisława, lekarza, i Doroty Pirackiej. Kształcił się dzięki poparciu rodziny Młodziejowskich i Mikołaja Liberackiego, opata cystersów w Koprzywnicy. Na Uniwersytet Krakowski wpisał się w r. 1583. Możliwe, że niebawem wyjechał na nauki zagranicę. W Krakowie uzyskał w r. 1588 stopień bakałarza artium; w r. 1590 został magistrem. W tym samym roku objaśniał w uniwersytecie »Timajosa« Platona, a więc uprawiał także studja greckie. Dzięki znaczeniu swego ojca i protekcji hetmana Jana Zamoyskiego szybko robił karjerę. Poświęcił się – mimo zamiłowań naukowych – przedewszystkiem (jak niegdyś jego ojciec) służbie wojskowej, do której, wedle niektórych wzmianek, miał zaprawiać się w cudzych krajach. Był dobrym puszkarzem i inżynierem wojskowym. Jako rotmistrz piechoty królewskiej odbył pod Zamoyskim wyprawę wojenną przeciw Michałowi wołoskiemu (1600) i uczestniczył w bitwie pod Bukovu nad Telazynem, potem w wojnie inflanckiej (1601) był uczestnikiem oblężenia Wolmaru. Zostawał w bliskich stosunkach z Radziwiłłami, Sapiehami, Potockimi. Jako sekretarz królewski (dzięki Zamoyskiemu) był wysyłany do Hiszpanji, Niderlandów i Anglji; brak atoli bliższych wiadomości o tych poselstwach, w których pomagać mu mogła znajomość języków cudzoziemskich. B. to typowy żołnierz-literat XVI w., podobnie jak Piskorzewski, Czahrowski i inni. Pisał prozą i wierszem po łacinie panegiryki epickie (epinikja), treny żałobne, mowy pogrzebowe. Mowa na zgon Albrechta Radziwiłła, marszałka lit. (wyd. 1593), jest wzorową humanistyczną oratio funebris. Dwa łacińskie poematy wojenne: na wojnę z Michałem wołoskim (wyd. 1601) i na zwycięstwo pod Wolmarem (1606?) świadczą dodatnio o talencie B-a jako łacińskiego epika wojennego, zwłaszcza poemacik o wojnie wołoskiej jest jakby relacją korespondenta wojennego z placu bitwy. Tren na śmierć Jana Zamoyskiego, mimo całej sztuczności i przesady, dowodzi – jak i inne utwory – że B. był humanistą oczytanym i wykształconym, sypiącym gęsto erudycją starożytną. Do swoich utworów wojennych dodawał plany sytuacyjne, sporządzane przez siebie. O wyprawie wołoskiej przygotowywał (ok. 1602) obszerniejszy diarjusz z rycinami, lecz ten nie wyszedł prawdopodobnie w druku. B. był gorącym katolikiem. Umarł młodo 10 III 1618. Pochowany w kościele św. Ducha w Sandomierzu, gdzie mu żona postawiła nagrobek.
Starowolski S., Monumenta Sarmatorum, Kr. 1655, 675; Estr.; Enc. Orgel.; Siarczyński F., Obraz wieku Zygmunta III, Lw. 1828, cz. I; Wiszniewski M., Hist. Liter., VI 311, VIII 3–4; Łempicki St., Działalność J. Zamoyskiego na polu szkolnictwa, Kr. 1922, 236; Urban W., Daty życia niektórych osób z XVI w. związanych z Krakowem, „Biul. B. Jag.” R. 41: 1991 z. 1–2 s. 86. Dużo materjału dają same utwory B-a., Stan. Bartolanus (młodszy) był często mieszany przez badaczy z ojcem swoim, Stanisławem lekarzem.
Stanisław Łempicki
Powyższy tekst różni się w pewnych szczegółach od biogramu opublikowanego pierwotnie w Polskim Słowniku Biograficznym. Jest to wersja zaktualizowana, uwzględniająca publikowane w kolejnych tomach PSB poprawki i uzupełnienia.